راک مرکز و مهم‌ترین شهرستان استان مرکزی است که از شمال به شهرستان ساوه، از باختر به شهرستان‌های همدان و ملایر، از خاور به محلات، از شمال خاوری به شهرستان های تفرش، آشتیان و قم و از جنوب به شهرستان های خمین و سربند محدود می‌شود. دشت فراهان در بخش قابل توجهی از تاریخ زندیه مرکز سپاهیان و چریک های طرفدار زندیه بوده و به همین علت آن‌چه که بعدها در زمان تاسیس حکومت نوبنیاد قاجاری اهمیت می یابد تامین امنیت این منطقه بوده است لذا در سال 1189 هجری شمسی برحسب تقاضای سپهدار و موافقت فتح‌علی‌شاه تصمیم بر ایجاد یک شهر در محل فعلی شهر اراک گرفته شد و پایه های تشکیل شهرستان اراک شکل گرفت. کشاورزی یکی از رشته‌های مهم اقتصادی شهرستان اراک است که به علت داشتن خاک خوب، آب کافی و دشت های وسیع از رونق زیادی برخوردار بوده و بسیاری از فرآورده های آن از قبیل گندم، جو، تره بار، انگور، بادام و سیب جنبه صادرات دارند. شهرستان اراک در دهه های گذشته برای جلوگیری از مهاجرت های بی رویه به تهران، تبدیل به یک قطب صنعتی قوی و جاذب نیروی کار شد، به طوری که اکنون یکی از مراکز مهم صنعتی کشور محسوب می‌شود. آتشکده برزو، عمارت و منزل حسن‌پور و کاروان سرای شاه عباسی اراک مهم‌ترین و معروف‌ترین مکان‌های دیدنی این منطقه را تشکیل می‌دهند.
صنایع و معادن
شهرستان اراک در دهه های گذشته برای جلوگیری از مهاجرت های بی رویه به تهران، تبدیل به یک قطب صنعتی قوی و جاذب نیروی کار گردید، به طوری که اکنون یکی از مراکز مهم صنعتی کشور محسوب می گردد. علی رغم اینکه بعضی رشته های آن کاملا نوپا می باشد، بسیار فعال و از بازدهی اقتصادی خوبی برخوردار است. صنایع کارگاهی و کارخانه ای اراک در یک رده بندی کلی شامل انواع صنایع می‌شود که کارخانه‌های ماشین سازی، کمباین سازی، آلومینیوم سازی، کابل سازی، پتروشیمی و پالایشگاه بیش ترین اهمیت را دارند. علاوه بر این ها کارخانجات مواد غذایی، نساجی و پوشاک سلولزی، شیمیایی، کانی غیر فلزی و برق، ریخته گری، ماشین سازی، تجهیزات، خودروسازی و نیروی محرکه و صنایع سنگین در این شهرستان فعالیت دارند. به طور کلی نزدیک به 700 واحد کارخانه و کارگاه صنعتی در این شهرستان وجود دارد که بیش تر کارخانه های صنعتی استان را در بر می گیرند.
از معادن شهرستان اراک می توان معدن آهن منگنز شمس آباد، سنگ آهک تخت زرد و سنگ لاشه قایناروق را ام برد. علاوه بر این معادن تعدادی سنگ تراورتن، سنگ مرمر و مرمریت در نقاط مختلف شهرستان وجود دارد. رونق صنایع، معادن، کشاورزی و دام‌داری سبب رونق در امر بازرگانی منطقه شده است. گندم، جو، نباتات علوفه ای، انگور، کشمش، سیب، گردو، دام زنده، انواع فرآورده های لبنی، پوست، پشم، مرغ، سیمان، انواع ماشین آلات کشاورزی و صنعتی، نفت تصفیه شده، ‌قند، تولیدات شیمیایی و فلزی، گیوه، قالی، سنگ آهن، و انواع سنگ های لاشه آهکی از جمله صادرات این شهرستان می باشند.
کشاورزی و دام داری
کشاورزی یکی از رشته‌های مهم اقتصادی شهرستان اراک است که به علت داشتن خاک خوب، آب کافی و دشت های وسیع از رونق زیادی برخوردار بوده و بسیاری از فرآورده های آن از قبیل گندم، جو، تره بار، انگور، بادام و سیب جنبه صادرات دارند. به طور کلی حدود 30 هزار هکتار باغ در این شهرستان وجود دارد ومهم ترین منابع آب شهرستان چشمه ها، چاه های عمیق ونیمه عمیق، قنات ها و رودخانه ها هستند. دام‌داری و دام‌پروری از جمله فعالیت‌های مهم اقتصادی شهرستان اراک محسوب شده و با دو روش سنتی و صنعتی صورت می گیرد. به طور کلی دام های شهرستان اراک مشتمل بر گوسفند، بز و گوساله هستند. هم چنین پرورش‌طیور از جمله مشاغلی است که در روستاها بسیار رایج بوده و مرغ از جمله اقلام صادراتی این شهرستان به شمار می رود.
مشخصات جغرافیایی
اراک از شهرستان های استان مرکزی است که از شمال به شهرستان ساوه، از باختر به شهرستان‌های همدان و ملایر، از خاور به محلات، از شمال خاوری به شهرستان های تفرش، آشتیان و قم و از جنوب به شهرستان های خمین و سربند محدود می‌شود. مرکز شهرستان اراک از نظر جغرافیایی بین 49 درجه و 38 دقیقه تا 49 درجه و 46 دقیقه درازای خاوری و 34 درجه و 4 دقیقه تا 34 درجه و 7 دقیقه ی پهنای شمالی و ارتفاع 1750 متری از سطح دریا واقع است. شهرستان اراک از سه بخش وفس، خنداب و مرکزی تشکیل شده است. رودخانه های قره‌چای،قره‌کهریز و رود شهراب از مهم ترین رودهای این شهرستان محسوب می شوند.
مسیرهای دسترسی به این منطقه عبارتند از:
راه آسفالته درجه یک اصلی اراک – قم به سمت شمال خاوری به درازای 130 کیلومتر
راه آسفالته درجه یک اصلی اراک – اصفهان به سمت جنوب خاوری به درازای 288 کیلومترکه شهرهای مهمی چون خمینی شهر(61 کیلومتری) و گلپایگان (100 کیلومتری) و نجف آباد در مسیر آن قرار دارند.
راه آسفالته درجه یک اصلی اراک – خرم آباد به سمت جنوب باختری به درازای 237 کیلومتر
راه آسفالته فرعی اراک – تفرش به سمت شمال خاوری به درازای 85 کیلومتر
وجه تسمیه و پیشینه تاریخی
بررسی‌های تاریخی نشان‌گر آن است که‌تا پیش‌از پیدایش شهر «سلطان‌آباد»(اراک) در محدوده منطقه جغرافیایی این شهرستان که تا سال 1316«ولایت عراق» نام داشت، با وجود 680 آبادی و حدود پانصد هزار نفر جمعیت، شهر با اهمیتی پدید نیامده است. کمتر از دو قرن پیش در زمان حکومت فتحعلی شاه قاجار ولایت عراق شاهد نا امنی ها و شورش های متعدد اهالی فراهان، گلپایگان و چهار لنگ علیه حکومت قاجار بود. قشون حکومتی به فرماندهی یوسف خان گرجی قلعه «زلف آباد» را که محل تجمع مخالفین دولت بود با خاک یکسان کرده و جمعیت آن را قلع و قمع و پراکنده ساختند و طرح ایجاد شهر جدیدی را پی ریزی نمودند. بدین منظور در نقطه خوش منظره و با صفایی که نسبت به منطقه مرکزیت و به اطراف و جوانب تسلط داشت و از امکانات ارتباطی و منابع آب و قنوات بهره مند بود، مکان شهر جدید انتخاب شد.
این نقطه که انتهای محال فراهان بود و سابقا دهی به نام «دسکره» یا «دستجرد» در آن وجود داشت، «سلطان آباد» نام گرفت و کانون مبادلات منطقه شده و جمعیت هشت قلعه موجود در پیرامون به شهر جدید انتقال یافتند. این شهر ابتدا «قلعه سلطان آباد»، سپس «شهر نو» و بعد از آن شهر «سلطان آباد» نام گرفت و در سال 1316 هـ . ش با عبور راه آهن سراسری از کنار آن، به اراک تغییر نام داد. اراک از آغاز ایجاد تاکنون همواره در معرض دگرگونی بوده و تحولات فراوانی یافته است.
این شهر تا اوایل 1270 هـ . ق نقش نظامی داشت و محل سکونت سپهدار عراق بود. اولین نقطه عطف در تحولات «سلطان آباد» زمانی آغاز گشت که در دوره حکومت میرزا حسن خان، شهر از حالت نظامی خارج و به تدریج کارکرد تجاری و صنعتی یافت و قالی بافی رونق گرفت و زمینه توسعه صنعتی آن نیز فراهم شد. در زمان فتحعلی شاه، مقارن شروع جنگ جهانی اول و فرو پاشی حکومت قاجاریه، قوای روسیه شهر های ساوه، سلطان آباد و مناطق اطراف آن ها را به تصرف در آورند. پس از خاتمه جنگ جهانی اول و تحولات سیاسی کشور، سلطان آباد نیز در معرض دگرگونی های این دوره قرار گرفت. این روند در دهه‌های بعدی نیز ادامه یافت، به طوری که امروزه شهر اراک به یکی از قطب های صنعتی ایران تبدیل شده است.
مفاخر استان
استان مرکزی بلحاظ فرهنگی و مذهبی یکی از مراکز اصلی تربیت و پرورش اندیشمندان ، شعرا ، عرفا ، سیاستمداران و بزرگان مذهب و شیعه محسوب می شود . از مشاهیر و علما دینی و ادب و فرهنگ این سرزمین می توان به امام خمینی ( ره ) بنیانگذار جمهوری اسلامی ایران ، پروفسور حسابی ، میرزا تقی خان امیر کبیر ، قائم مقام فراهانی ، عباس اقبال آشتیانی نویسنده ، میرزا حسن آشتیانی علمای دینی ، سلمان ساوجی ادیب و شاعر ، ادیب الممالک فراهانی ادیب و شاعر ، میرزا ابوالقاسم قائم مقام از مردان سیاست ، فخر الدین عراقی ، آیت الله العظمی اراکی ( ره) ، ملا احمد نراقی ( ره ) ، ملا مهدی نراقی ( ره ) ، آیت الله حاج آقا محسن عراقی ( ره ) ، آیت الله آقا نورالدین حسینی ( ره ) ، مصدق ، فروغ فرخزاد ، پروین اعتصامی ، ابوعبدالله آبی ، محمد رضا آشتیانی ، محمد علی اراکی ، میرزا سید علی اکبر تفرشی ، میر فیض الله تفرشی ، میر مصطفی حسینی تفرشی ، حویزی ، ابوالقاسم دانش آشتیانی ، محمد رضا درودیان ، هادی دلیجانی ، شیخ محمد راستین ، کربلایی کاظم ساروقی ، آخوند حاج ملا فتحعلی سلطان ، شیخ علی نخستین ، ملا ابوطالب ، ملا محمد علی محلاتی ، میرزا فضل الله نصیر الاسلامی ، سید عبد المجید وفسی ، هاشمی سنجانی ، سعدالملک آبی ، محمود آستانه ، ارفیع آستانه ایی ، آقا علی آشتیانی ، میرزا موسی آشتیانی ، احمد قوام ، قوام الدوله ، محیط فراهانی ، میرزا یوسف مستوفی الممالک ، مشیر الدوله ، حسن ملکی ، علی منصور ، وثوق الدوله ، میرزا حسن خان وزیر نظام ( برادر امیر کبیر ) ، محمد استعلامی ، محمد حسابی ، مصطفی چمران ، ابراهیم دهگان ، مرتضی ذبیحی ، حبیب الله ذوالفنون ، محمد رضا محتاط ، میر اسماعیل میرفخرایی ، دکتر مؤسس نیسانیان ، محمد قریب ابن ساوجی ، بیدل آشتیانی ، هوشنگ ترابی ، بهاء الدین ساوجی ، سلمان ساوجی ، ابوالحسن فراهانی ، میرزا محمد حسن فراهانی ( وفا ) ، محمد علی مردانی ، ابوالحسن ملک ، سید علی نجفی زاده ، نظامی گنجوی ، اویس وفی ، عبدالرحمن بین عیسی همدانی ، نصیراهمدانی ، محمد آستانه ، علی اکبر امینی ، کاظم ایرجی ، اسماعیل تفرشی ، ابوالفضل جلیلی ، صابر رهبر ، علی حاتمی ، فرهاد رستم پور ، غلامرضا رمضانی ، ابوالفضل جلیلی ، آقا علی اکبرخان فراهانی ، بهزاد فراهانی ، آقا غلامحسین فراهانی ، محمود فرهمند ، واروژ کریم مسیحی ، بهروز مبصری ، رضا موسوی زاده ، حاتم عسگری ، فتحعلی واشقانی فراهانی ، احمد بورقانی فراهانی ، ذبیح بهروز ، ابوتراب حلبی ، محمد خرمشاهی ، محمد باقر صدرا ، سعید قاضی سعیدی ، محمد کوهپایه ای ، مرتضی هزاوه ایی ، باقر موسوی ، امیر طوفان ( صمصام الملک ) امام خمینی ره : آیت الله العظمی حاج آقا روح الله مصطفوی موسوی امام خمینی ، بنیانگذار جمهوری اسلامی در بیستم جمادی الثانی سال 1320 هـ . ق در شهر خمین قدم به عرصه وجود گذاشتند . مهمترین تألیفات ایشان : شرح دعاء سمر به زبان عربی ، لقاءالله تفسیر سوره حمد _ جهاد با نفس _ اربعین _ آداب الصلات _ شرح حدیث جنود عقل و جهل _ سر الصلاه یا معراج السالکین _ کتاب الطهاره _ کتاب البیع رساله فی التقیه _ رسال لاضرر و

رودخانه قره چای یا زرین رود
این رودخانه از دو رود تشکیل می شود و وسعت حوزه آبریز آن حدود 23921 کیلومتر مربع است . شاخه جنوب آن از کوه های سربند و راسوند و تالاب وعمارت و سراب های استان ، عباس آباد ، کله و نهرمیان سرچشمه می گیرد . این شاخه ها در محل پل دو آب به هم پیوسته ، رود واحدی را به نام چرّا « شرا » تشکیل می دهند ، پس از عبور از بخش چرّا با جهت جنوب به شمال با « دبی » قابل ملاحظه ای به شاخه غربی قره چای می پیوندد .
شاخه غربی که از کوه های الوند همدان سرچشمه گرفته از بهم پیوستن شش رود کوچک به وجود می آید که در دشت رزن و بهار به نام سیمینه رود نامیده می شود ، در دشت کبودر آهنگ ، شاخه فرعی « زهتران » و « خمیگان » از شمال به جنوب جریان یافته که این رودخانه در انتهای بخش چرّا با رودخانه چرّا یکی شده و به طرف ساوه جریان پیدا می کند ، در ساوه نیز دو رود کوچک به نام های « سامان » و « یاتان » بهم پیوسته به نام رود مزلقان یا مردقان ( مزدقان ) وارد قره چای شده پس اط گذشتن از دشت ساوه در محل پل دلاک به قمرود پیوسته و به « مسیله » و به کویر نمک می ریزد ، طول این رودخانه حدود 540 کیلومتر است .
این رودخانه بویژه شاخه های آن در سربند و کزاز و بخش چرّا بعلت موقعیت طبیعی ویژه ، مناظر بسیارزیبایی پدید آورده که از جهت جاذبه های تور سیم و بهره برداری جهانگردی و ایرن گردی ، واجد اهمیت خاص است ، تراکم این مناظر دلنشین بویژه در منطقه سربند و کزاز که سرچشمه ها و سرشاخه های متعدد رودخانه را در خود جای داده بسیار جالب توجه است . اما این مناظر بسیار زیبا بعلت آن که در منطقه کوهستانی قرار گرفته و فاصله طولانی با مراکز شهرها دارند ، فاقد امکانات زیر بنایی مناسب گردشگری و ایرانگردی هستند . با ایجاد تأسیسات اولیه گردشگری این مناطق می تواند از مرکز مهم جذب و جلب گردشگر و ایرانگرد باشد و یا حداقل می تواند مردم استان را بخود جلب کند .
رودخانه قمرود
این رودخانه که 288 کیلومتر طول دارد حوزه آبریز آن ، کوهستان های اطراف خمین و گلپایگان و خوانسار به وسعت 16050 کیلومتر مربع در جنوب شرقی استان مرکزی قرار دارد ، که مسیر قابل ملاحظه ای از این رودخانه در استان مرکزی واقع است . شاخه اصلی آن از کوه های لرستان ، گلپایگان و خوانسار سرچشمه گرفته و در هر مکان نام ویژه ای دارد . شاخه اصلی به نام دربند یا گلپایگان ، از کوه های زاگرس سرچشمه گرفته و شاخه اصلی و پر آب قمرود می باشد و در جهت شرق به غرب جریان دارد .
رودخانه خوانسار از کوه های این شهرستان سرچشمه گرفته ، پس از ورود به دشت گلپایگان به آن می پیوندد .که در پائین گلپایگان ، خرقاب نامیده می شود . این دو رود به نام (( خرقاب )) در 23 کیلومتری شرق خمین در نزدیکی (( گلهاگرد )) با رودخانه خمین یکی می شوند . رودخانه خمین از کوه های آشناخور ، سرچشمه گرفته و جهت آن ، جنوب غربی _ شمال شرقی است .
شاخه های کوچکتری در خمین از کوه های ( نشهر ) و پشتکوه و دالایی و بیشه علی و حمزه لو سرچشمه گرفته که در 2 کیلومتری غرب خمین نزدیک روستای ریحان و (( ارّه )) به رود خمین می پیوندند . رودخانه قمرود پس از گذشتن از نیم ور و کنار محلات و غرب دلیجان بسوی قم می رود و در ناحیه (( پل دلاک )) در 20 کیلومتری شمال شرقی قم به قره چای پیوسته وارد مسیله شده و به کویر نمک می ریزد .
از دیدگاه جاذبه های طبیعی گردشگری ، هر چند مسیر رودخانه قمرود بویژه پیش از عبور از نیمور محلات به اندازه منطقه سربند و کزاز ، چرّا ، سرسبز و زیبا نیست . اما جاذبه های گردشگری و ایرانگردی آن را نباید نادیده گرفت . بویژه در منطقه خمین و محلات با ایجاد امکانات و تأسیسات به جاذبه های گردشگری افزوده می گردد ، که می تواند در کنار جاذبه های طبیعی شهر زیبای محلات و پارک و سرچشمه و گلخانه ها و آب گرم معدنی ، مجموعه بسیار زیبا و جذابی برای گردشگران به وجود اورد . چشمه های معدنی
چشمه های دایمی فراوانی در استان وجود دارد که به مناسبت فراوانی آب و سرسبزی و زیبایی طبیعی و آسانی دسترسی به آنها از جاذبه های طبیعی بسیار مهم بشمار می روند و می توان محل گذران ایام فراغت و تفرجگاه اهالی استان و ایرانگردان باشد .
مهمترین آنها عبارتند از : سرچشمه محلات ، چشمه پنجه علی ، سرآب اسکان ، سرآب حک ( سراب بولاغ ) ، سراب عباس آباد شازند ، چشمه انجدان ، چشمه بالقلو در ساوه ، که تنها در سرچشمه محلات و پارک کنار آن ، تسهیلات و امکانات جهانگردی ایجاد شده است . در دامنه کوه سفید خانی ، چشمه چینچلی ، با آب معدنی و گوارا می تواند از جاذبه های خود طبیعی به حساب می آید .
چشمه های آب گرم محلات
چشمه های آب گرم محلات به فاصله 15 کیلومتری شمال شرقی محلات قرار دارد . این چشمه های آب گرم معدنی در سمت شرقی کوه خورزن در نزدیکی روستای نینه از دهستان خورهه قرار گرفته است . استفاده از چشمه های آب گرم معدنی محلات سابقه باستانی داشته و می توان تاریخ استفاده از آن را با آثار باستانی خورهه در یک جهت پنداشت .
از دوران باستان تاکنون از آب گرم محلات به خاطر خواص درمانی آن استفاده می کرده اند . آب این چشمه ها از ترکیب ، آبهای سولفاته کلسیک و از ته آبهای ، هیپبر ترمال بوده که در درمان بیماری های نقرس و هم چنین بیماری های کبدی ، صفراوی و کلیوی و دستگاه گوارش مؤثر است .
سالهاست که مردم ایران بویژه استان مرکزی و شهرهای قم و کاشان و اصفهان برای درمان و تفریح و گردش به محلات و آبگرم روی می آورند . فصول استفاده از چشمه های آب گرم محلات بهار و تابستان است به ویژه دو ماهه مرداد و شهریور می باشد .
چشمه کیخسرو ، سراب حک یا چشمه بلاغ
این سرای یا چشمه بزرگ در دشت کزاز و در دامنه کوه راسوند قرار دارد . به علت سرسبزی و زیبایی طبیعت قابلیت آن را دارد که از مراکز مهم جذب توریسم و جهانگردی و ایرانگردی باشد .
چشمه چیقلی
در 28 کیلومتری جنوب غربی اراک و در بالا دست روستای رباط میل بر سینه با صلابت رشته کوه سفید خانی ، گردشگاه مصفای چپقلی واقع است . که خواص درمانی چشمه آب معدنی آن زبانزد خاص و عام است . آب معدنی چپقلی از ردیف آب های بی کربنات کلیسم دار است و منیزیم آهن دار فاقد هرگونه آلودگی میکروبی است و از نوع آب های سرد و سبک است که آشامیدن آن اثرات درمانی شگرفی در بدن دارد . این چشمه دائمی با کیفیت مطلوب 8 دهم لیتر در ثانیه آب دهی دارد و تأثیر آن در دفع سنگ کلیه و مثانه در بین عموم زبان زد است .
آب معدنی چشمه گراو
چشمه فوق به فاصله 5 کیلومتری شهرستان تفرش بین دو روستای گبوران و طراران واقع گردیده است و دسترسی به ان آسان است . آب این چشمه ، معدنی و دارای خواص درمانی است . گراو متشکل از چند قسمت در سطح زمین است که از آنجا به حالت جوشش از سطح زمین خارجشده و در یک قسمت نیز آب همراه گازکربنیک فراوان از منفذی خارج می شود .
آثار بجا مانده در اطراف چشمه یک چهار دیواری را نشان می دهد که بطور گسترده به عنوان حمام زنانه از آن استفاده می شده است . آب گراو تفرش ، آب معدنی بی کربناته مخلوط است که به نسبت تقریباً مساوی یون های سدیم و کلسیم در آن یافت می شود . استحمام در این آب اثر تسکینی داشته همچنین باعث باز و بسته شدن عروق می گردد
دریاچه قاسم آباد
این دریاچه طبیعی و بسیار زیبا در غرب بخش چرّا ، در غرب خنداب و در منطقه کوهستانی بین روستاهای اوچ تپه ، کرد و خورد 7 توتل و قاسم آباد قرار دارد ، محل دریاچه دشت کوچکی است که اطراف آن را کوه ها احاطه کرده اند . نزولات آسمانی آن مناطق در آن جمع شده و به صورت دریاچه در آمده است .
در سال های خشکسالی آب آن کم و گاهی خشک است . اما در سالهایی که بارندگی زیاد است این دریاچه حتی قابل قایق رانی است وسعت آن حدود 3 کیلومتر و 2 کیلومتر است در فصل پائیز و ابتدای زمستان به علت آب و هوای مناسب ، محل تجمع پرندگان مهاجر است .
دریاچه میقان
دریاچه یا کویر میقان در شمال شرقی اراک و در دشت فراهان قرار دارد . مساحت آن از حدود 100 تا 110 کیلومتر مربع متغییر است . حدود کویر یا دریاچه میقان در سال های مختلف بر حسب بارندگی متغییر است و محیط آن از 16 تا 24 کیلومتر تفاوت می کند . آب دریاچه شور است . محدوده دریاچه میقان از جهت اقلیمی دارای زمستان های معتدل است ، همین ویژگی سبب می گردد که در پائیز و اوایل زمستان زیستگاه پرندگان بویژه پرندگان مهاجر باشد .
پرندگان مهاجر از قبیل غاز و اردک و سرسبز در هنگام مهاجرت دسته جمعی از سرزمین های سردسیری در مسیر مهاجرت خود به جنوب ایارن ، حدود 2 ماه از آبان تا آذر را در محدوده این دریاچه بسر می برند .
دریاچه های مصنوعی
در سطح استان بجز دریاچه های پشت سرهای دلیجان و ساوه و بند نیمور ، تعدادی دریاچه مصنوعی در پشت سرهای خاکی به وجود آمده که تمام آنها از جاذبه های جنوب ایرانگردی محسوب می شوند . یکی از این دریاچه ها که همیشه پر آب است دریاچه دربند جمال آباد قره کهریز است . از اراک تا جمال آباد حدود 30 کیلومتر جاده آسفالته است .
این دریاچه از رود آب های کوهستان های قره کهریز و کوه شمس آباد و بویژه دو قنات بسیار پر گردیده که طول آن حدود 2 کیلومتر با عرض یک کیلومتر است . دریاچه همیشه پر از آب شیرین بسیار گوارا است . امکان قایق رانی داشته و حتی در تابستان می تواند از تفرجگاه های بسیار زیبای استان باشد .
تالاب هفته عمارت
این تالاب در بخش کزاز ، کنار روستای عمارت و نزدیک روستای هفته از توابع سربند است . این دریاچه یا چشمه بسیار بزرگ در ثبیت آب رودخانه چرّا جنبه حیاتی داشته و گذشته از زیبایی های چشمگیر طبیعی آن از جنبه های زیست محیطی و توریسم دارای اهمیت فراوان است . این تالاب یکی از زیستگاه های خوب پرندگان ( چه مهاجر و چه بومی ) از قبیل اردک و غاز بوده که در حفظ اکوسیستم جانوری و گیاهی نقش مهمی را دارا است . تالاب هفته عمارت گذشته از تأثیر فوق در تعدیل درجه حرارت و رطوبت منطقه موثر است
غار قلعه جوق
این غار در نزدیکی روستای چهرقان از توابع بخش وفس اراک در کوهی به نام قوزی قشلاق واقع شده است . این غار به وسیله انسان و در دل کوه حفر شده و دارای سه مدخل است .
در گذشته نردبانی در پای آن قرار داشت که رفتن به درون آن را آسان می نمود . لیکن امروز آن نردبان از بین رفته است و بدون وسایل کوهنوردی رفتن به درون آن ممکن نیست . برخی معتقدند که این غار به منظور دفن مردگان بوده است و در واقع باید آن را آرامگاه دانست . به عقیده باستانشناسان این مقبره ها مربوط به دوره مادها بوده است .
غار آسیلی
نزدیک روستای امان آباد است . و در مغرب انجدان قرار دارد . طول کلی غار 5/73 متر و عرض آن 8 متر می باشد . در آن حوضچه هایی قرار دارد که دیواره های آن یک پارچه از مواد آهکی و بلورهای منشوری استالاکتیتی پوشیده شده است . مدخل آن با دو دریچه دایره شکل است که ستونی به محیط یک متر ، دیواره وسطی این دو دریچه را تشکیل می دهد .
غار میلانون یا گلوچه بالا
غار مزبور دارای دو دهانه می باشد یکی مایل است که راه عبور و رسیدن به انتهای آن است و دیگر عمدای است که در حدود 3 متر بالاتر از دهانه اولی قرار دارد .
غار طاق رچه
این غار از غار آسیلی به انجدان نزدیک تر است . دو درخت بزرگ مقابل دهانه آن روییده و منظره زیبایی به غار داده است . طول غار 22 متر عرض میانه آن 7 متر ، عرض انتهای آن 11 متر و ارتفاع غار 3 متر می باشد . دهانه غار رو به جنوب می باشد .
غار گیوه کش
گیوه کش غار کوچکی است . طول غار 9 متر و عرض آن 6 متر و ارتفاع آن 5/1 متر است . عرض دهانه نیز 4 متر است که در قسمت شرق انجدان قرار دارد .
غار شغال دره
غار شغال دره11 متر طول ، 2 متر عرض و 3/1 متر ارتفاع دارد و در دامنه کوه کلوپ جهنم قرار دارد . ( بنابر اظهار اهالی روی این کوه در فصل زمستان برف باقی نمی ماند که بدان لقب جهنم داده اند
غار هین هو
از غارهای رشته کوه سفید خانی است . مدخل غار بسیار باز و ارتفاع آن زیاد است اما عمق کمی دارد
. غار علی خورنده _ غار دربر که در تفرش قرار دارند
. غار کهک _ غار سرجوان در دلیجان واقع هستند که غار سرجوان جنبه زیارتگاهی دارد
 غار شاه بلبل
این غار در کوه های شرقی شهرستان محلات ( بین خورهه و دلیجان ) واقع شده است . این غار دارای چشمه ای کم آب است و از نظر مذهبی برای اهالی منطقه غاری مقدس است 
غار کوه ساوه
این غار در شمال غربی شهرستان ساوه و بالاتر از مقبره اشموئیل پیغمبر واقع است
غار سوراخ گاو
در شمال غربی روستای خورهه واقع است
. غار یکه چاه : در جنوب شرقی محلات واقع است
. غار گدار چشمه : در کوه ارده و در جنوب نیمور محلات قرار دارد
. غار سرچشمه : در شمال محلات و در کوه سرچشمه واقع است
. غار کشه ریز : در شمال غرب شهرستان محلات و در کوه فیروز کوه واقع است
 منطقه حفاظت شده هفتاد قله
کوهستان های مشهور به هفتاد قله به مساحت 82125 هکتار بین شهرهای اراک و محلات و خمین واقع شده است . با توجه به ویژگی زیستگاهی و ارزش های مربوط به حیات وحش ، این منطقه به عنوان نمونه ای بارز از یک اکوسیستم کوهستانی به شمار می رود .
ارزشهای زیستگاهی کوه های این منطقه باعث شده است که از زمان های قدیم یکی از بهترین شکارگاه های کشور محسوب می شود . در یکی از دره های بسیار زیبای هفتاد قله بنام دره چکاب که این نام به خاطر چشمه ای به همین اسم است سنگ نبشته ای موجود است که می رساند این منطقه از قدیم شکارگاهی معروف بوده است .
از شکارهای بزرگ این مناطق می توان به : قوچ و میش ، کل و بز ، آهو و پلنگ ، گراز که این نوع شکارها بیشتر در کوهستان ها بسر می برند اشاره کرد .
شکار کوچک پرندگان از قبیل : غاز خاکستری ، اردک ، لک لک سفید ، بلدرچین ، هوبره ، فاخته ، قمری ، کبوتر چاهی ، کبوتر کوهی ، عقاب طلایی ، کرکس مصری ، هما و دال اشاره کرد .
منطقه غربی اراک شامل کوه های چرّا و وفس
این کوهستان ها با پوشش گیاهی بین 25 تا 60 درصد و آب فراوان از شکارگاه های خوب استان است . شکارگاه های معروف آن عبارتند از : کوه کوچک زار ، کوه خشکه ، کوه لجور ، از شکارگاه های مهم آن : کوه وحش ، شکار آنجا عبارتند از : قوچ و میش _ آهو و گرگ _ روباه و خرگوش و از پرندگان کبک و تیهو و با قرقره و فاخته است .
منطقه سربند
منطقه سربند بیشتر تپه ماهور است و یکی از شکارگاه های خوب استان است . ارتفاعات آن عبارتند از : دواریجان ، گونه ، چوبدر علیا ، چوبدر سفلی ، دو آب ، با زمستان سرد و تابستان معتدل از بهترین شکارگاه های قوچ و میش بویژه کبک است . دره مالیمر و باغ سماق لو از مناطق بسیار زیبای استان بوده و دارای دره های سرسبز و چشمه های فراوان است . شکار آنجا قوچ ، میش و کبک و تیهو می باشد . از چشمه های معروف آن سیب در است .

امامزاده حوا خاتون موت آباد
بنای تاریخی امامزاده حوا خاتون واقع در قریه موت آباد در 15 کیلومتر شمال اراک و در مسیر بزرگراه این شهر به قم واقع گردیده است. بنا به سنگ نبشته موجود در امامزاده بنای اولیه این امامزاده در سال 487ه.ق. ساخته شده است. بنای امامزاده از سه بنای مجزا تشکیل شده است. ایوان رفیع این بنا به ارتفاع تقریبی پنج متر می باشد. قسمتی از این بنا نمایی شبیه به صلیب یونانی داشته بازوهایش به طاقنما و تقاطع آن به گنبد آجری منتهی می گردد. اهمیت این بنا به گنبد هرمی شکل آن است که دارای 12 ترک بوده و تزئینات کاشیکاری زیبایی داردآرامگاه ها امامزاده ها و زیارتگاه ها
عمده تزئینات این بنا همان کاشیکاری و آجر کاری گنبد است به ارتفاع تقریبی پنج متر می باشد همچنین در این امامزاده چند سنگ نبشته موجود است که یکی از آنها تاریخ ساخت امامزاده را 487 ه.ق. نشان می دهد عمده مصالح این بنا شامل : کاشی، آجر، سنگ و ملات می باشد.آرامگاه ها امامزاده ها و زیارتگاه ها
بنا به روایات و قول سالمندان آبادی شاه طهماسب در لشکرکشی ای که به منظور جنگ با عثمانیان در پیش داشته از کنار این ابادی گذشته و دستور مرمت گنبد این بنا را داده که خود نشان دهند تعمیرات این بنا در دوره های مختلف می باشد.
بنای امامزادگان عبدا... و آمنه خاتون اراک
این بنا واقع است در محله عباس آباد اراک و در حاشیه خیابان شهید بهشتی قرار گرفته و زیارتگاه عموم می باشد این اثر با هسته معماری اولیه شهرسلطان آباد اراک یعنی مجموعه بازار و محله های حصار و قلعه فاصله داشته ولی به سبب توسعه و گسترش اراک اکنون با سایره محله ها پیوند دارد. بر اساس و قضنامه سنگی موجود در دیوار امامزاده دو تن از فرزندان امام موسی کاظم به نامهای شاهزاده عبدا.. و خواهر وی آمنه خاتون در داخل بنای نامبرده آرامیده اند. بر اساس و قضنامه مذکور که متعلق به سال 255 ه.ق. می باشد در آن زمان بنای امامزاده در جنوب شهر سلطان آباد قرار داشته و شخصی به نام یعقوب بن ابراهیم انجدانی یکی از صاحب منصبان لشگری دوره قاجار قلعه باغ مشجری جهت دخل و خرج آن وقف کرده است.
هیچگونه مدرک یاسند معتبری درارتباط با سازنده این بنا و تاریخ آن وجود نداشته و تا حال برای شناسایی تاریخ دقیق این بناگمانه زنی ای نشده است مع الوصف احتمال می رود که قسمت چهار تاقی شکل بنا به احتمال در دوره صفویه ساخته شده ولی درباره تاریخ احداث سردابه همچنان نمی توان تاریخی را پیشنهاد کرد فرم و نوع تاق و تویزه به سبک اصفهانی و دوره صفوی می باشد. بنای اولیه این اثر مربوط است به یک سردابه و نیز طرح یک معماری چهار تاقی شکل که بر روی این سردابه بنا شده است شکل سردابه بنا مدور و فاقد راه پله ورودی بوده و پایه و شالوده آن به ارتفاع حدود 60 سانتیمتر از سنگ ولی بقیه آن از آجر تشکیل گردیده است.
این بنا دارای هسته ای مرکزی و الحاقاتی در شرق و غرب می باشد هسته مرکزی شامل یک چهار تاقی است با پلانی چلیپا شکل که در زیر آن سردابه قرار گرفته است در شرایط فعلی گنبد بنا یک پوش بوده و در هر سمت پایه گنبد یک نورگیر وجود داشته که در دوره های بعد آنها را تیغه کرده اند. بنیان اصلی بنا خشت بوده ستونهای آن بسیار حجیم و این افزایش حجم باعث شده تا دالان کوتاهی در چهار طرف زیر گنبد خانه بوجود آید در زیر گنبد و در قسمت فوقانی دیوارها بقایای نقاشی باقمیمانده که موضوعات آنها برگ، گل بوته و درخت سرو با رنگهای سیز و زرد و قهوه ای ومشکی می باشد.
بقاع متبرکه هفتاد ودوتن ساروق
بقعه هفتاد و دو تن در فاصله 60 کیلو متری شمال غربی شهرستان اراک در روستای ساروق قرار دارد . در مدخل ورودی روستا قبرستان عمومی است که این بنا در میان آن بوسیله دیوار گلی محصور گردیده و شباهت به باغ بزرگی دارد . بر اساس شواهد و مدارک موجود بناهای مذکور حداقل مربوط به قرن ششم هجری قمری که علاوه بر هیئت کلی بنا وجود ضریحهای چوبی کتیبه دار با تاریخ های واضح بر روی آنان موید این نظر است , البته تاریخ بنا قطعا باید پیش از آن باشد که این مطلب نیاز به پژوهش و بررسی اساسی در مجموعه دارد.
سطح دو بنای موجود از کف محوطه حداقل یک متر پائینتر گرفته شده , شکل کلی گنبدها با پلانی چهار ضلعی است که بوسیله گوشواره ها پلان تبدیل به هشت و سپس به شانزده گردیده
سطح داخلی گنبدها با گچ پوشیده شده و روی آن با خطوط کوفی منقوش گردیده است. وجود خط نوشته هائی از نوع نسخ بر روی دیواره های داخلی و بر روی صندوق های چوبی مقابر و درهای چوبی از لحاظ تعیین قدمت و تاریخ بنا و سازندگان و مدفونین بسیار حائز اهمیت می باشد
بر روی درب یکی از گنبدهای این مجموعه که دربی چوبی و ساده است در سطح بیرونی چهار ضلع آن سوره مبارکه آیت الکرسی منقوش است , و سپس در قاب داخل آن , صلوات کبیره با عنوان " اللهم صلی علی النبی و الوصی......." قرار گرفته , این درب دارای تاریخ ( سنه 987 ) است
در یکی از گنبدهای این مجموعه گویا هفت قبر وجود دارد که در آنها سه صندوق چوبی دیده می شود و دو صندوق چوبی آن دارای کتیبه ای است که در یکی از آنها متن آن چنین شروع می شود
: " امر هذالمرینه سبحان .......". یکی از زیباترین قسمتهای این گنبد محراب بسیار ارزشمندی است که بر روی دیوار جنوبی قرار دارد , سطح محراب بطور کامل دارای نقاشی است و رنگ طلائی در آن استفاده گردیده است
بقعه شاه قلندر روستای انجدان
بقعه فوق واقع است در روستا انجدان که در 27 کیلومتری جنوب شرقی شهر اراک قرار دارد. این بنا مربوط به شاه عبدالاسلام معروف به شاه قلندر فرزند شاه مستنصر با ... دوم شاه غریب می باشد که بعد از وفات پدرش ریاست فرقه اسماعیلیع را به عهده داشته و به احتمال زیاد مربوط به دروه ایلخانی می باشد.
این بنا دارای پلانی هشت ضلعی است که در چهار ضلع آن ورودیها قرار گرفته اند سه ورودی از چهار ورودی مذکور بسته و فقط ورودی ضلع جنوبی که دارای ایوان الحاقی می باشد و است. در چهار ضلع داخلی آرامگاه طاقنماهای بلندی کار شده که فضای معماری داخلی را از یکنواختی بیرون آورده است.
گنبد بقعه دو پوش و آجری بوده و پوشش خارجی آن به شکل هرمی شانزده ترک می باشد . ساقه گنبد دارای شانزده ضلع و چهار نورگیر با پنجره های مشبک چوبی در چهار جهت اصلی است در بعضی از قسمتهای بیرونی پی دیوار تا ارتفاع تقریبا" 5/1 متر از سنگ لاشه ساخته شده است. تزئینات این بنا شامل رسم بندی و گچبری سر در ایوان ورودی اصلی می باشد لازم به ذکر است ارتباط با پشت بام با یازده پله از ضلع شرقی بر قرار می شود مصالح عمده این بنا شامل :آجر ، ملات گل ، گچ ، سنگ و غیره می باشد
مقبره حاج آقا محسن اراکی
آرامگاه و مقبره حاج آقار محسن اراکی در یکی از دروازه های قدیمی شهر اراک که به دروازه شهرجود معروف می باشد واقع شده است. تاریخ ساخت آرامگاه فوق در سال 1273 ه.ق. بر می گردد زمانی که شخص حاج آقا محسن اراکی اقدام به بنای مقبره ای مناسب با گنبد و ایوان برای محل مدفن و الدین مکرمه اشت می نماید پس ا ز وفات خود حضرت نیز ایشان در کناره قبور پدر و مادر گرامیشان بخاک سپرده می شوند.
علت معروفیت حاج آقا محسن اراکی به واسطه خدمات علمیه ایشان می باشد که شامل قضاوت در اراک و نواحی آن برگزاری حوزه درس و بحث و موقوفات بسیار زیاد ایشان می باشد. عمده ترین خدمت ایشان تاسیس حوزه علمیه قم می باشد که در این راه سهم بسیاری داشته اند.
بنای مورد نظر از اثار دوره قاجاریه بوده و دارای گنبدی کوتاه و عرقچین آن شکل منظمی دارد پلان اثر فوق چند ضلعی بوده و درب ورودی اصلی از قسمت جنوب می باشد اصل بنا از یک ایوان آجری که رو به جنوب ساخته شده و اطاق آرامگاه و همچنین دو اطاق در دو سوی ایوان و نیز دو اطاق دیگر در دو طرف آرامگاه تشکیل شده است. داخل ایوان با کاشی معقلی در رسم بندیها کار شده کاشیها به رنگهای زرد، آبی ، سفید و مشکی است و نقشها شامل پنج پری، تزنجهای ترکیبی و سه پری و هفت پری می باشند. از اراه ایوان کاشی خشتی هفت رنگ با رنگهای متنوع بوده و زیر گنبد در داخل مقبره نیز با کاشی معقلی و با رنگهای ذکر شده فوق تزئین یافته است. ازاره نیز مانند ایوان دارای کاشی خشتی هفت رنگ می باشد.

منزل حسن پور
در اولین گذر سمت چپ بعد از چهار سوق بازار اراک ودر مقابل گذر مدرسه سپهداری بنایی قرار گرفته که بنام صاحب آن حسن پور معروف شده است
. این بنا متعلق به دو دوره تقریبا" مجزا می باشد ضلع جنوبی متعلق به دوره قاجار و ضلع شمالی مربوط به سالهای 1332 ه.ق. می باشد.منزل فوق در دو طبقه بنا شده است طبقه همکف شامل اتاقهای زمستان نشین انبار ، آشپزخانه ، محل ذخیره آذوقه، مکانهای بهداشتی و ورودی اصلی بنا می باشد. سقف بناهای نامبرده شامل تاقهای خشتی و تیرهای چوبی و حصیری می بوده که بسیاری از آنها نیز با سقفهای زینتی آجری پوشیده شده اند. از طریق سه راه پله اصلی در سمتهای غرب، شرق ، شمال می توان از حیاط به طبقه اول راه یافت.
طبقه اول کلا" شامل اتاقهای شاه نشین و تابستانه می باشد از راه پله طرف غرب ابتدا به یک ایوان می توان داخل شد قسمت اعظم بار سقف این ایوان توسط چهار سنگی حمل می گردد از ایوان می توان به سراسرای بنا وارد شد میان این سرسرا و سایر اتاقهای نشیمن و پذیرایی گذر گاههای مناسبی تعبیه شده است . سقف بار بر طبقه اول را عموما" تیرهای چوبی همراه با حصیر و تخته های باریک چوبی پرتو تشکیل می دهد. جهت آراستگی سقف مذکور تخته چوبهای مربع شکلی را بر روی تیرها نصب کرده اند. نقاطی در داخل بنا و مشرف بر حیاط جهت قرار دادن چراغهای نفتی در نظر گرفته شده که علاوه بر داخل بنا نور را به حیاط نیز هدایت می نموده اند.
عمده تزئینات این بنا شامل انواع آجرهای قالبی و همچنین کاشیهای معرق خشتی و نره جوک است که با نقشهای هندسی، گیاهی و انسانی در نماهای بنا جلوه می نمایند. سازه اصلی بنای منزل حسن بور از خشت تشکیل شده و پی ها را به وسیله سنگهای بزرگ و دو غاب گل و آهک بنا نموده اند.
بنای نذکور دارای الگوی رایج منازل مسکونی شهر سلطان آباد اولیه بوده و ویژگیهای درونگرایی دارد این ویژگی آنجا مشخص می گردد که بنا با حیاطی مرکزی ساخته شده و ساختمانها و بخشهای مختلف آن رو به حیاط و در سه وجه شرق شمال، و جنوب ساخته شده اند.
ابتدا از این بنا به عنوان مسکونی استفاده شده سپس بعد از مدتی به خزانه بانک ملی تبدیل گشته و بعد از آن به عنوان مدرسه مودر استفاده قرار گرفته و در انتها توسط آقای حسن پور به عنوان منزل مسکونی انتخاب گردید . در حال حاضر این بنا توسط میراث فرهنگی خریداری شده و در حال مرمت می باشد.
منزل قدیمی خاکباز
خانه قدیمی آقای سید حسین خاکباز یکی از فرزندان حاج آقا محسن اراکی در خیابان دکتر بهشتی نرسیده به میدان شریعتی و در روبروی دانشگاه اراک قرار دارد
 قدمت این بنا به دوره قاجاریه بر می گردد و مساحت زیر بنای آن حدود 225 متر مربع در هر طبقه می باشد. این بنای دو طبقه در زمینی به مساحت 3000 متر مربع ساخته شده است علاوه بر دو طبقه فوق در زیر این بنا زیر زمین نسبتا" کوچکی نیز تعبیه شده است. بنای مذکور در محوطه مشجری قرار داشته و دارای سه ورودی از سه سمت جنوب، شرق و غربی می باشد کف قسمتی از محوطه موزائیک فر ش ومقداری به صورت باغچه بندی است در داخل حیاط گلخانه ای متروکه و همچنین یکباب زیر آب قدیمی پله ای وجود دارد که از کف حیاط پس از عبور از چندین پله به آب عبوری زیرین معروف به قنات خان حاکم می رسد.
نمای ساختمان آجری بوده و اطراف پنجره ها به صورت قاب سازی نماسازی گردیده است. سقف زیرزمین تاق آجری و دیواره های آن به صورت آجر نما کار شده اند این قسمت از بنا حالت انبار کل ساختمان را داشته است.
طبقه همکف و اول هر کدام پنج اتاق مجزا با سقف تیر چوب و توخال کوبی و گچکاری و قاب سازی شده می باشد کف اتاقها و راهرو کلا" موزائیک فرش و درب و پنجره ها همگی چوبی که با شیشه های رنگی و سفید پرشده اند. حمام بنا در طبقه اول قرار داشته و کف آن ویکی از اتاقها با کاشی مربع شکلی لعابداری به رنگ آبی مفروش شده اند سقف بنا نیز از انواع سقوف شیروانی می باشد.
ساختمان در وسط عرصه حیاط قرار گرفته و در قسمت جنوب و غرب دو تراس با ستونهای سنگی چهار گوش و گرد قرار دارند .یک ستون سنگی گرد نیز در داخل راهرو و جلو پله های طبقه اول وجود دارد. دیوارهای سنما ساختمان تا ارتفاع 60 سانتی متر از زمین از سنگ تراش خورده کار شدهاست.

کاروانسرای مشهد میقان
کاروانسرای مشهد میقان در جنب روستای مشهد میقان و در 12 کیلومتری شهر اراک قرار دارد با توجه به تخریب بخشی از بنا و عدم وجود سندی دال بر تاریخ دقیق بنا نمی توان تاریخ دقیقی برای ساخت آن عنوان نمود ولی از آنجائیکه این بنا به کاروانسرای شاه عباسی معروف است و بر مبنای سبک وسیاق و دقت در انجام کار این بنا به احتمال زیاد مربوط به دوره صفویه می باشد . حدس زده می شود این بنا یک کاروانسرای چهار ایوانی بوده باشد که حجره های آن به صورت یک یا دو ردیفه در اضلاع آن استقرار یافته اند.
با توجه به تحقیقات محلی این کاروانسرا دارای یک ورودی و آنهم در ناحیه شمال شرقی بنا بوده است. حیاط کاروانسرا فاقد کفسازی و به صورت طبیعی بوده و از آجرهای منطمی در ساخت بنا استفاده شده است. از بخشهای باقیمانده بنا می توان چنین استنباط کرد که دو نوع شیوه طاق زنی در ساخت سقوف این سازه به کار رفته قوسهای زنجیره ها از نوع جناقی چهار قطعه ای بوده و حدس زده می شود که کف حجره ها در حدود 50 تا 70 سانتی متر از کف حیاط بالاتر بوده است. به سبب عدم وجود تزئینات در بخشهای باقیمانده چنین حدس زده می شود که در سایر بخشهای نیز تزئینات عمده ای وجود نداشته است
این کاروانسرا قطعا" به عنوان یک ایستگاه میان راهی جهت استراحت و تجدید قوای کاروانها و افرادی که از این منطقه عبور می کرده اند بنا شده و همجواری آن با امامزاده محمد عابد ( ع ) در روستای مشهد میقان به این عملکرد رونق بیشتری می بخشید است.
این بنا که خصوصیات بارز آن چهار ایوانی بودن آن است در تاریخ 23/5/1378 به شماره 2380 در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است
کاروانسرای شاه عباسی اراک
بنای فوق واقع در روستای کاروانسرا در حاشیه غربی رشته کوههای هفتاد قله و در 35 کیلومتری شهر اراک می باشد به سبب نبود سندی دال بر تاریخ دقیق ساخت بنا تنها از روی مشخصه های آن چهار ایوانی بودن قرار گرفتن در جاده های کوهستانیسبک و سیاق و مصالح به کار رفته در بنا می توان حدس زد که به احتمال بسیار بنای فوق مربوط به عصر طلائی ایجاد کاروانسرا در ایران یعنی دوره صفویه می بوده است فرم کلی این بنا به شکل تقریبا" مربع با چهار ایوان در جهات اصلی و یک حیاط مرکزی است در نمای خارجی ضلع شمالی در قسمت دروازه ورودی دارای 12 طاقنما می باشد که طاقنماهای اطراف ورودی از باقی طاقنماها بزرگتر بوده و بر آمدگی بیشتری دارند جلوی خان یا سر در ورودی بسیار بلند بوده و در حال حاضر سقف گنبدی آن فرو ریخته است. در دو طرف دالان ورودی 2 اتاق به صورت قرینه برای سرایدار تعبیه شده است وسط هر ضلع داخلی رباط مذکور بجز ورودی یک ایان رفیع قرار داشته و در طرفین آنها در هر ضلع سه حجره با ایوانهایی کوچک قرار دارد.
ورودی انبارها و مالبندها در این بنا به صورت دو به دو با هم قرینه بوده و در گوشه های شمال غربی- شمال شرقی و جنوب غربی جنوب شرقی قرار گرفته اند به سبب سردسیر بودن منطقه سقف تامین می شده است . انبارها و مالبندها سرتاسر پشت حجره ها را شامل می شوند. در ساخت سقوف ازدو شیوه طاق زنی استفاده شده قوسها و زنجیره ها ار نوع جناقی تاق و تویزه زده اند ونوع دیگر بهشکل گهواره ای می باشد در زیر یکی از سقوف گنبدی ضلع جنوب شرقی انبار یا مالبند و زتئینات آجر کاری گل اند از به صورت فرورفته کار شده است. از کاروانسرای فوق به عنوان بنایی عام المنفعه جهت استفاده کاروانیان بهره برداری می شده که همجواری آن با بقاع شاه غریب و شاه قلندر انجدان اهمیت آن را دو چندان کرده است. حیاط مرکزی رباط مذکور فاقد هر گونه کف سازی است و بای انتقال آب از پشت بام به خارج از کاروانسرای بر روی دیوارهای بیرونی با فواصل معین از ناودانهای سنگی یکپارچه ای استفاده کرده اند. کاروانسرای شاه عباسی کاروانسرا در تاریخ 25/12/1378 به شماره 2616 در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
کاروانسرای ساق
چهار سوق ساوه در جنوب غرب خیابان نظام الملک شهر ساوه واقع بوه و یکی از بناهای ارزشمند تاریخی شهر ساوه و از یادگارهای بجای مانده از دوران صفویه می باشد. این بنا با گنبد رفیه و منفرد خود در چشم انداز شهر نظر هر بیننده ای را به خاک معطوف می نماید.
چهار سوق ساوه عبارتست از یک ساختمان دوازده ترکی که در اضلاع شمال ،جنوب، شرق و غرب آن چهار دالان طراحی شده بوده که در قدیم به چهار بازار راه می یافته است در داخل هشت ضلع دیگر بنا حجره هایی تعبیه شده که با اضافه کردم دو حجره ای که از مسدود کردن دالانهای جنوبی و شمالی به وجود آمده جمعا" ده حجره می باشند هشت نور گیر در بدنه و پنج نورگیر در سقف بنا نور چهار سوق را تامین می نموده وتهویه هوای آن را ممکن می سازد ارتفاع بنای فوق به حدود چهارده متر رسیده و فرم گنبد آن پله پله می باشد دهانه این گنبد به حدود پانزده متر بالغ می گردد. این بنا با مصالحی نظیر آجر، سنگ، کاشی، آهک و گچ و خاک ساخته شده است. فرم داخلی این بنا به شکل منحنی و یا تزئینات کاشی گره بندی شده بنای فوق در سال 1379 بوسیله میراث فرهنگی استان مرکزی به است.

پل دو آبو
پل دو آب واقع است در محلی به همین نام که در حاشیه کوههای مرتفع راست بند را سهند قرار داشته و بر روی رودخانه قره چای ساخته شده است. این اثر در 40 کیلوکتری غرب شهر اراک ودر 2 کیلومتری شمال شرقی روستاهای فرو حصار قرار گرفته از یکسو رابط بین مناطق واقع در چهار جهت اصلی و از سوی دیگر ارتباط دهنده شهرهای اراک به بروجرد ملایر و همدان می باشد.
این پل در نزد اهالی به نام محل یعنی دو آب معروف بوده ولی درباره نام سازنده و تاریخ احداث آن سند و مدرک معتبری نیست تنها جایی که احتمال می رود نامی از این پل به میان آمده باشد در هنگام بازگشت ناصرالدینشاه قاجار از زیارت عتبات عالیات می باشد که از آن به عنوان پل بزرگ نام برده شده است. ولی با توجه به سبک و سیاق ساخت پل احتمالا" این پل تنها اثر باقیمانده از دوره قاجار در منطقه دو آب می باشد.
در مجموع طول این پل 130 متر بوده و چون بستر رودخانه در دو سوی غرب و شرق از نظر ارتفاع یکسان نمی باشد سمت غربی پل را به طول 28 متر خاکریز و سنگ چین کرده اند تا از اختلاف سطح بین دو بستر رودخانه کاسته شود. عرض پل بین 570 الی 559 سانتیمتر نوسان دارد و بلندترین نقطه پل از کف رودخانه به 50/7 متر می رسد.
این پل دارای هشت چشمه بزرگ وکوچک است که با طاقهای که تیزه دارند کار شده اند یکی از چشمه های پل که در سمت شرق واقع شده در دوره پهلوی به علت سیل بردگی ترمیم آنرا از بتون آرامه ساخته اند اما بقیه چشمه های پل هویت خود را حفظ کرده و هر پایه از جلو دارای موج شکن تیز است و از پشت دارای پشتیبانی فاصله پایه های پل نسبت یه یکدیگر به اقتضای شرایط گذر آب وحالت عمویم کف رودخانه از 60/13 الی 10/6 متر نوسان دارند چون کف رودخانه از شن وسنگهای رسوبی آکنده است نمی توان به طور دقیق اظهار داشت که پایه های رومی کمر و صخره بنا شده اند و با جهت پی عمیق کنده اند.مصالح ساختمانی به کار رفته در این بنا عبارتند از : سنگ ، آجر و گل آهک .کل بنا از پایین به بالا و به ارتفاع حدود 120 سانتی متری سنگ کاری شده است

گرمابه چهار فصل اراک
از جمله بناهای عام المنفعه اراک که در خیابان شهید بهشتی عباس آباد در حد فاصل میدان شهدا و میدان هفت تیر قرار دارد گرمابه تاریخی چهار فصل می باشد. این بنا از بناهای تاریخی اواخر دوره قاجار محسوب شده و بانی آن شخصی بنام حاج محمد ابراهیم خوانساری بوده است.
این گرمابه با زیر بنای 1600 متر مربع از سه گرمابه به مجزای مردانه زنانه و اقلیتهای مذهبی کلیمی ها تشکیل شده است. هر واحد از این حمامها متشکل از قسمت سربینه درخت کن هشتی ارتباطی پاشوی گاه گرمخانه محل ویژه اعمال حمام و خزینه های سرد و گرم می باشد البته لازم به ذکر است گرمابه اقلیتها فاقد هشتی ارتباطی می باشد کف واحدهای گوناگون معماری این گرمابه نسبت به سطح خیابان سه تا سه و نیم متر پائین تر می باشد تا هم نوعی عایق بندی دما ایجاد شود و هم آب مورد نیاز هم که از کهریز جلوی آن عبور می کرده بدون صرف هزینه ای بداخل آب انبار و خزینه های حمام جاری می گردد.
نکته قابل توجه در مورد این مجموعه وجود یک تون گلخن، آتش دان برای گرمایش آب گرم مورد نیاز هر سه حمام بوده است خزینه های آب گرم هر کدام از این واحدها همگی در کنار تون و به مرکزیت این آتشدان طراحی شده اند تا با صرفه هزینه و سوخت و وقت کمتری بهترین بهره وری حاصل شود.
بدون شک اوج معماری بدیع این بنا سربینه مردانه می باشد فضایی هشت ضلعی که سقف بسیار زیبا و گنبدی آن بوسیله هشت ستون تعبیه شده در آن کنترل می گردد این ستونها و نیز دیوارهای این بخش به طرز زیبایی با کاشیهای فتیله ای و خشتی قالبی به رنگهای گوناگون نظیر زرد، سبز،آبی، سفید، مشکی، خاکستره، قرمز و نارنجی تزئین یافته است. موضوعات و طرحهای روی کاشیها عبارتند از انواع گل و بوته، درخت انگور و میوه آن درختان سرو صنوبر و مناظری که دال بر ذوق و هنر کاشی ساز آن بوده است.
نور این مجموعه از طریق تعداد زیادی پنجره که در سقفهای آن تعبیه شده است تامین می گشته است. وجه تسمیه این حمام گویا به واسطه تابلوهای کاشی ای باشد که در ارتباط با چهار فصل منقوش گشته است این تابلوها در چهار سمت سربینه مردانه نصب شده است.

قلعه حاج وکیل
قلعه حاج وکیل که محل کنونی مدیریت میراث فرهنگی استان مرکزی است در خیابان شهید چمران نیسانیان سابق و در کوچه بن بستی به نام وکیل واقع شده است
. بنای فوق از محدثات دوره قاجاریه بوده و در راه اصل بانی احداث این بنا یک شرکت انگلیسی سوئیسی الاصل به نام زیگلر بوده است.
باپان گرفتن شهر اراک و معروفیت آن و به واسطه موقعیت خاص اداری این شهر و قوار گرفتن آن بر سر راههای بازرگانی و تجاری کشور شرایط مناسبی برای استقرار تجارو بازرگانی و حتی بازرگانی خارجی طماع فراهم آمد یکی از مراکز مهم فرش ایران که مرغوبیت آن جهانی است شهرستان اراک می باشد این عامل وعوامل یاد شده در فوق سببی شده تا توجه کمپانی های فرش خارجی نقطه مجذوب گردد. بسیاری از این کمپانی ها امتیاز تجارت فرش خود را در زمان سلطنت ناصر الدینشاه قاجار بدست آوردند.
بنا به قولی تعداد این کمپانی ها به بیش از چهارده کمپانی می رسید که در این شهر به کار تجارت اشتغال داشتند. آنها به منظور در انحصار داشتن همه مراحل تولید اقدام به احداث مجموعه وسیعی در سمت شرق شهرستان مذکور نمودند که در آن زمان در خارج از شهر قرار داشت این مجموعه شامل کارگاههای تولید فرش، رنگرزی و محلهای مسکونی بود عموم این بناها با نظارت انگلیسیها ساخته شد. پس از انحلال شرکتها و و کنسولگری آنها مجموعه فوق توسط یکی از متمولین شهر بنام حاج محمد حسن هئیتی وکیل مشهور به حاج وکیل خریداری و از آن پس به نام قلعه وکیل شهرت یافت.
ساختمان فعلی بخش کوچکی از کل مجموعه اولیه بوده که در ساختمانهای مسکونی جدید محصور شده است. بنای فوق دارای مساحت تقریبی 900 متر مربع و در محوطه ای به مساحت 3800 متر مربع واقع شده است. بنای فوق از دو طبقه فوقانی و تحتانی تشکیل شده است. پلان این بنا بصورت یک راستگوشه بوده و ستونهای آجری آن نقوشی گچ بری شده است. قسمتهای از پوشش بیرونی این بنا به وسیله کاشیهای لعابدار تزئین شده و در داخل بنا تزئینات خاصی وجود ندارد. پنجره های قلعه توسط شبکه هایی چوبی محافظت می شود. بنای فوق همچنین دارای یک ایوان سرتاسری می باشد. این عمارت مسکونی که امروزه محل اداره میراث فرهنگی استان مرکزی است به طور کلی مشتمل ب حیاط ایوان، شبستان قسمت همکف و نیز بالا خانه می باشد . مصالح به کار رفته در این بنا نیز شامل آجر، گچ، سنگ و کاشی است.
برج شیشه و عمارت ارگ قدیم اراک
بنای برج شیشه و عمارت ارگ قدیم که امروزه اثر ناچیزی از آن بجامانده در خیابان ادبجو، روبروی خیابان شهید کلاهدوز و در کوچه شهید رنجبر واقع شده است
. برج شیشه و عمارت ارگ قدیم که متصل به آن می باشد از بناهای عصر قاجاریه زمان حکومت فتحعلیشاه قاجار می باشد. زمان ساخت بنای فوق همزمان است با نخستین پایه ها ونشانه های احداث شهر اراک که در زمان فتحعلیشاه قاجار و به مباشرت یوسف خان گرجی ( سپهدار اعظم) بنا شده است
هسته و چار چوب ساختاری اولیه شهر قدیم اراک سلطان آباد از چهار بخش تشکیل می شده است
: عمارتهای دیوانی شامل: برج شیشه، منزل سپهدار و عمارت نظمیه و
... بازار در مرکز شهر
محله مسکونی حصار واقع در غرب بازار
محله مسکونی قلعه واقع در شرق بازار
نقشه سلطان آباد به صورت چهار گوش شکل گرفته و در ناحیه شمال غربی آن مقر حکومتی برج شیشه وارگ حکومتی قرار داشته است. مقر حکومتی توسط دیواری از بدنه شهر جدا می شده و شامل/ برج شیشه ، منزل سپهدار، عمارت نظمیه و .. می بوده که در اصل خارج از متن اصلی شهر سلطان آباد بوده است. مقر حکومتی یا ارگ دولتی به عنوان مرکز حکومتی و محل سکونت حاکم و دیوانیان وبرخی نهادهای حکومتی بوده است.
از مجموعه عظیم ارگ حکومتی اراک تاسال 1340 تنها عمارت نظمیه خانه سپهدار و برج شیشه باقی بوده است. برج شیشه و خانه سپهدار نیز در تاریخ 3/3/1354 به شماره 1076 در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده درمطبوعات سال 1356 نوید داده شد که مجموعه برج و خانه سپهدار به موزه تبدیل خواهد شد اما متاسفانه بر خلاف قانون توسط افراد با آگاه این آثار ارزشمند از صفحه روزگار محو گردید.
بنای برج شیشه بنایی دوازده ترکی بوده که از سه طبقه مجزا تشکیل می شده است. دو طبقه بالا دارای تزئینات آجری و کاربندیهای کاشی بوده است. قطر بزرگ این برج که درکف بیضی شکل بوده 12 متر و قطر کوچک آن نزدیک به 8 متر می رسیده است بواسطه تزئینات کاشیکاری معلقی با طرحهای زیبای لوز شکل که در طوق برج به کار رفته بوده از فاصله دور بر اثر تابش نور آفتاب درخشندگی و تطالو خاصی در نظرها پدیدار می شد که به همین لحاظ از طرف مردم به برج شیشه معروف می گردد.
در جوار این برج یک ساختمان دو اشکوبه به بازیر زمین قرار داشت که موسوم به منزل سپهدار بانی و حاکم و اولیه اراک بود عمده تزئینات به کار رفته در این کاشیکاری معلقی در نمای شرقی و جنوبی بوده است . لیکن زیر زمین این بنا که در حقیقت حوضخانه نیز محسوب می شده دارای تزئینات بسیار زیبایی از جمله رسم بندی بوده که از چهار ستون شروع می شده و ادامه آن در وسط شمسه بزرگی را شکل می داده است. این شمسه با طرحهای گل و بوته و با کاشی تزئین یافته که شاید بتوان گفت در نوع خود کم نظیر است. در ضمن لازم به یاد آوری است که باغی مشجر و بسیار زیبا این مجموعه بنا را در بر گرفته که اگر به همان صورت حفظ می شده یکی از نمونه های زیبای باغ سازی عهد قاجاریه را می توانستیم در این شهر شاهد باشیم.